Friday, 17 June 2016

DENGUE KITI CHU BANG A HEM?

DENGUE KITI CHU BANG A HEM?
Dengue kiti chu natna chikhat Aedes aegypti thokang nu (female Aedes mosquito) a pat piang a hia, a diak in chuuk/ gawzuk hun (monsoon) ah Aedes aegypti thokang chu a um nuam diak hi. Dengue chu a min dang ‘break bone fever’ ti’n le a kigen sek a, Aedes aegypti thokang chun suun hun (day) in mi a pet nuam diak a, malaria natna pua thokang in zan hun ah mi a pet nuam diak hi ti’n mithiam te’n a gen ui.
DENGUE NATNA NEI TE BANGGUAL AH HIATTHEI DI?
Dengue virus chu chi 4- (DEN 1, DEN 2, DEN 3 leh DEN 4) in a kikhen a, zia natna nei te chu a tangpi ni 3 a pat ni 14 sung (average 4–7 days) in a symptom a kilang thei hi. Dengue symptoms khenkhat chu – taksaphe nat (muscle pain), luchangnat (headache), khawsik (103-105 degrees Fahrenheit), tivun san (rash), luaksuak, mit khuknat, nakthi pawt, tite a hi nuam hi. Dengue khawsik chu flu-like illness a hia, a neu a lian, a tek a khang, chung ah chu thei zing le a hi.
DENGUE NATNA NEI TE BANGTI ETKAWL DI?
Dengue natna nei te ding ah tutiang ah damdawi /treatment kituptak a um naipua , natna buai umtak khat a hi. Himaleh a vaima theilam ah clinical diagnosis leh kituptak ah clinical management a pat in hinna a hukdaw thei hi. Mithiam te suidaw dan a chun Dengue natna nei te chu a bullim ah thingchangmai dua/na papaya leaf sukpen ah a tui I dawn le a pha chuam hi a tiu a, himaleh natna a huaisiadeu hita - Dengue Haemorrhagic Fever ahiloleh Dengue Shock Syndrome te chu van mat hawi tak tak tawh hospital ah treatment bawlna a pat damdaw thei a hi.
Dengue ziak ah khawsik (fever) te chu Aspirin or Ibuprofen hilo Paracetamol neksak a hihawi ti’n le a kigen a, kituptak ah taksa kichawldaw ding leh a tui (fluids) dawntam hawi hi. Dehydration a pat kivenna ding in a tui (fluid) ORS ahiloleh Oral Dehydration Solution te dawn tam ding a hi.
DENGUE NATNA A PAT BANGGUAL AH KIVEN DING?
Dengue natna thana ding in vaccine hawitak siamdaw in a um naipua zia ziak a chu Aedes aegypti thokang nu (female Aedes mosquito) a tamlona ding ah i umna tuam thiangtho tak ah kawi zing ding leh a lemchan leh foggy machine mang ah Aedes Aegypti mosquito umna ding ah muanmawna mun te kap a pawimaw hi. Aedes Aegypti mosquito chu mun thim (dark place) - wardrobes or cool dark place in a um nuam a, tuikawina (water container) thiangtho lo leh nin lak in a tui (egg) a tha sek a, zia ziak a chun air coolers, flower pot dishe, empty barrel, etc te sukthian zing a pawimaw hi. Tui luanna (nullah) ah female Aedes mosquito a um nuamlona ding ah insecticide “Temephos” kiti mat a hawi hi. Chun, kangkal (mosquito nets) a hiloleh repellant hawitak ah mat a pat in a kiven thei hi.
BANG ZIAK AH DENGUE LAU UM?
Dengue virus thana ding ah damdawi a hiloleh vanmat a umlona chung ah Dengue chu mihing a ding ah lau umtak a hia, thina tiang tut thei natna a hi. World Health Organisation (WHO) chun khawvel gam chuam chuam ah kum sin leh Dengue natna nei mi 50-100 million lam um zing in a gen a, naupang 22,000 tuam in thina tuak zing sek in a gen hi. Chun, world's population two-fifths, 2.5 billion (approximately) te chu dengue natna nei thei ding ah um in a gen hi.

Tuchung Buaina hin Danglamna Pha a hung tun diam?

Tuchung Buaina hin
Danglamna Pha a hung tun diam?
- By Rev. Dr. Kh. Khaizakham
Tulai ibuainau tha ni ting vang hial ta ah hin i bawl thei lam lam uh theitawp i sua tau a. Mu thei ah i thilbawlteu bep hilo in, mu lo lam ah lung a la gel a, Pathian kianga a la pauchap a, i maban diu bang a hung ti diam ti ngaituana tam tak seng le um sau sau ding ihiu.
Ka la mu dan, ka ngaikhawk leh kinepna khenkhat ka gen gen a, gen thaw bep hilo a, zik thaw a, mi tam jaw sim ding leh ngaitua zui ding ban ah i Prayer Item dinguh le hi thei leh tiin ka hung zik hi.
1. Eimite kipum khat thei lo dan hiatsa ahia. Bandh nangawn ah le khat in a khak leh khat in hongte i hi lai un, tuchung buaina hin zan khat kalin ei hung gawmkhawm a. I kap khawm ua, i ding khawm ua, i chawl khawm ua, i kuan khawm ua, i sem khawm ua. Zia gual ah kipumkhatna hin ei nusia kit talo leh iti chiat uh ginchak a um hi. (Kut mat leh matlo ding thu ah ngaidan kibang lo pai hin kinepna a sukiam chuam mama hi). Gam leh nam a dinga kipumkhatna bep hilo a, Setan gal i donau ah hin le tu guala hin pangkhawm leuhin i gam uh Lal Jesu’n lalna hung chang ngei ina.
2. Tuchung buai tawh hung kigen khawm thupi mama chu nekguk chakguk thu ahi. Ahin, mipi kikhopna khat ah i hotuteu khatin a thugenna ah, “Kua a kikawk chuam ding i um sam uh em? Eimau mazawn chiat ah diktatlona et thak a ngai hi. Alianpen apat aneupen chan ah bawl thei dan chiat a nekgukna ah kigolh ngawn ihiu” a tia, a dik him ahi. Diktatlona sum leh pai in a daih sawtlo dan i muchian tau a. Semlo ah nek nek hi ni khat a gu hung puang ding ahi, ti le imuchian deu deu ua. Tulai ah a chetheite chu a crore lam ah holim a hi zing laiun, sumin a ledaw zaw taklo ding minsiatna leh dinmun siatna tuak tampi i hung um tau ahi. Mihing in a poimaw pen chu i mihing chanpite ei ngainatna, jabawlna, itna, ngaisanna ti haw hi ahia. Pathian nei a, a dawiguala hinkhua mangte chu, hau leh chagat thu hilo in, ama hina ah zia haw hi min a nei chiat ui. Ziate hih i hun matsua phat leh chu i nei leh go, in leh lo thupi ziakin kuama’n ei ngaisang diak puai. Ka lekhabu zikna ah ka la gensa gualin, “La mamaw pente chu sum leh pai ah chawk thei hilo ahi, ti la hung hiatchian phat leh a vaigei mama hi ta’nla” ka la ti kha hung dik deu deu ding ahi.
3. Tuhin maban ah i ngaitua dinguh poimaw tak a um hi; kum khat sung i kiginna dinguh chu MLA tel kit hun ding ahi. Gam leh nam ngaina tak tak zosia’n a la ngaitua hitiu. Kuama candidate ding kihiat ma in zia thute hih ngaitua a ngai hi. Democracy tak tak mukitna dingin pauchap hitiu. Eimau dawih i tel theina dingun pauchap hitiu. A inchen siam gua hilo a, gamsung siam gua MLA i hung nei theina dingun pauchap hitiu. Eimau vote chiat kuama vauh lau lo ah i khiak theina dingun pauchap hitiu. Kuama thu nuai ah um lo a, a mipite phatna dinga nasem thei ding palai i nei theina dingun pauchap hitiu.
4. Pre-paid hi talo ah Post-paid election i nei theina dingun mitin in Pathian mitmu ah diktatna i ngaihkhawkna dingun kingaitua hitiu. “NA VOTE MANPHA TAK UH HON PIA UNLA, NASEP IN KON DIN KIK DING” ti thei chiat candidate um theina dingin pauchap hitiu. Pathian lau leh mipite lungsia tak tak MLA i nei ua, term ni term thum a kaih nungah le sum hat leh thagum ah kai hilo a, mipite’n a nasep hoi ziaka a tel kai kai thei i poimawu hi. Eiuh thingtangmite a dinga le Lal Bahadur Shastri, Jyoti Basu, Manik Sarkar, kiti haw gual hi hung piang mama leh maw! Hausak gua hilo ah mipite a dinga kimang tum nuam i poimawu hi. Mipite’n le i vote zuaknau sum chu Juda Iskariot sum tawh kibang ahi ti ngaidan i hung nei chiat uh a ngai hi. (Tuchung MDC election ah khan Setan a kipak pen a, MLA election ding ngakla mama ina, tia ka la ziksa a um a. Setan mualpho top dingin pan ila thei diamuh?)
5. Ei thingtangmi gingtute’n Pathian hih lungkham lai bep ah i kou uh hi talo a, muanna leh bit lai hun ah le i nutsia lo uh Pathian a hina dingin kingaitua thak hitiu.

 Nisin Thuhiltu  3 May 2017 CM in 1 Day Media Seminar hawng di Lamka, May 2 (Nisin Thuhiltu) : Editors’ Guild Manipur leh Mani...